GALATA MEVLEVÎHÂNESİ

 

Galata Mevlevîhânesi, Fatih Sultan Mehmed Han Hazretleri ve II. Bâyezid Han dönemi devlet adamlarından olan İskender Paşa tarafından Roma-Bizans dönemine ait Theodoros Manastırı’nın kalıntıları üzerine av çiftliğinin bir kısmına 1491 yılında inşa edilmiştir.

İstanbul’daki ilk Mevlevîlerin merkez tekkesi (âsitane) olma özelliğine sahiptir. Tekke’nin zikir merasiminin icrâ edildiği günler (mukâbele günleri) Salı ve Cumadır.^[1]

Evliya Çelebi’nin anlattıklarına göre İskender Paşa’nın misafiri ve aynı zamanda Hz. Pîr Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin torunu olan Semâi Mahmud Dede, çiftliğin bir bölümünü tekke olarak kullanmış ve böylece İstanbul’un ilk Mevlevîhânesi kurulmuştur. Semai Mahmud Dede, aynı zamanda Divanê Mehmed Çelebi adıyla da anılmıştır.

Galata Mevlevîhânesi’nin ikinci şeyhi, İskender Paşa’nın çiftliğinin vakfiyesinde katip olan, daha sonrasında Semâi Mehmed Çelebi’nin müridi ve halifesi olan Sinoplu Safaî Dede’dir.^[2]

Kıyâmet-i suğrâ olarak anılan 1509 depreminde Galata Mevlevîhânesi de hasar görmüştür. Galata Mevlevîhanesi ilk üç şeyhinden sonra bir süre terkedilmiş, dördüncü postnişin Mesnevîhan Mahmud Dede’nin vefatından sonra sahipsiz kalarak harap olmuştur. Bir süre Halvetî zaviyesi olarak hizmet vermiş bir süre de medrese olarak kullanılmıştır.

17. yüzyılda Konya’daki çelebilik makamınca görevlendirilen Sırrı Abdi Dede yapının daha önceden Mevlevîhâne olduğunu ispatlayarak yapıyı ve vakfiyeyi geri almıştır. 1608 yılında Mevlevîhâne’de büyük bir onarım gerçekleştirilmiştir.^[3]

Galata Mevlevîhânesi, 1765 yılında çıkan büyük Tophane yangınında harap olmuş, dönemin padişahı III. Mustafa Han, Yenişehirli Osman Efendi’yi bina emini tâyin ederek burayı yeniden inşâ ettirmiştir. Mevlevîhânenin yerleşim düzeninde önemli değişikliklerin yapıldığı diğer yenileme ise Mevlevî muhibbi III. Selim Han’ın eseridir. III. Selim Han’ınn tahta çıkışı sırasında Mevlevîhâne’nin postnişini olan ünlü dîvan şairi Şeyh Galib Hazretleri’nin, Tekke’nin tamire muhtaç olduğunu “Kasîde-i Tannâne” adlı manzûmesine iliştirdiği bir arzuhâl ile padişaha bildirmesi üzerine III. Selim Han 1791-92 yıllarında mevlevîhâne binalarını yenilemiştir.^[4]

Mevlevîhâne’de 19. yüzyılda da birçok yenileme, onarım ve tâdilât yapılmıştır. Bunların ilki, II. Mahmud Han devrinin ünlü simalarından Hâlet Efendi’nin 1819’da gerçekleştirdiği imar faaliyetidir. Hâlet Efendi, günümüzde mevcut cümle kapısı ile yanında sebil, çeşme, terzihâne ve kütüphâne-mektepten oluşan yine cümle kapısına bitişik olan kendi türbesini inşa ettirmiş, avluyu mermerle kaplatmış, hücrelerini onartmış, ayrıca mevlevîhânenin Mes̱nevî şârihi Ankaravî Şeyh İsmâil Rusûhî Dede ile Şeyh Galib Dede Hazretleri’nin medfun oldukları türbeyi yeniden yaptırmıştır.^[5]

Mevlevîhâne 1824’te bir yangın daha geçirmiş, mescid, matbah-ı şerif (mutfak) ve dokuz adet hücre ortadan kalkmıştır. Şeyh Seyyid Kudretullah Dede tarafından 1828’de sadâret makamına hitaben kaleme alınan arzuhalde, yangının üzerinden dört yıl geçmesine rağmen dervişlerin hâlâ çadırlarda barındıkları ve çadırların yıpranmış olduğu belirtilerek gereğinin yapılması istenmektedir. Bunun üzerine çadırları yenileyen II. Mahmud Han 1835’te Mevlevîhâne’yi yeniden inşâ ettirmiştir.

II. Mahmud Han’ın kızı Âdile Sultan 1847’te Mevlevîhâne’ye sarnıç, şadırvan ve çamaşırhane birimlerini ekletmiştir. Abdülmecid Han ise 1851-52 yıllarında avludaki Hasan Ağa Çeşmesi’ni tamir ettirmiş, ertesi yıl matbah-ı şerifi, 1859-60 yıllarında da semâhâneyi, selâmlığı ve hücreleri içine alan ana binayı bugünkü şekliyle yeniden yaptırmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında, muhtemelen Kudretullah Dede’nin vefâtını ve Hâlet Efendi’nin yaptırdığı açık türbeye defnini müteakip bu türbenin yerine kapalı bir türbe inşâ edilmiştir. Mevlevîhâne, II. Abdülhamid Han Hazretleri ve V. Mehmed Reşad Han devirlerinde de küçük kapsamlı onarımlar geçirmiştir.^[6]

Tekkelerin kapatıldığı 1925 yılından sonra Mevlevîhâne’nin ana binası halkevi, sebilküttâb ise karakol olarak kullanılmıştır. Bir ara avluya bir ilkokul inşâ edilmesi düşünülmüşse de bu gerçekleşmemiştir. 1945-1947 yıllarında belediye tarafından hazîrenin Şahkulu Bostanı Sokağı üzerindeki doğu kesimi kaldırılarak yerine Beyoğlu Evlendirme Dairesi yaptırılmış, bu arada semâhânenin girişindeki ahşap türbeler, harem bölümü, matbah-ı şerif ve diğer bazı müştemilât ortadan kaldırılmıştır.^[7]

Galata Mevlevîhânesi dört yıl süren geniş kapsamlı onarım çalışmaları sonunda Divan Edebiyatı Müzesi adıyla 27 Aralık 1975’te ziyarete açılmıştır. İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı’nın katkılarıyla restore edilen yapı hâlen müze olarak kullanılmaktadır.^[8]

Galata Mevlevîhânesi postnişinleri, bunların aile bireyleri ve bazı ileri gelen mensupları türbe kısmında medfundur. Dervişlerin ve muhiplerin kabirlerini barındıran yer ise “Hâmûşân” (susanlar) olarakta anılan hazire birimleridir. Mevlevîhane’nin haziresinde şeyhlerin, hanımlarının, kudümzenlerin neyzenlerin divan sahibi şairlerin de kabirleri bulunmaktadır.^[9]

Galata Mevlevîhânesi’nin bahçesinde 2 türbe vardır. Bir tanesi cümle kapısının hemen solunda olan Halet Efendi Türbesi, diğeri biraz ilerideki Şeyh Galib Hazretleri  türbesidir. Halet Efendi Türbesinde Hâlet Sait Efendi, Kudretullah Dede ile eşi Emine Hanım, oğulları Ataullah Dede ve Selanik Mevlevîhânesi Postnişini Ubeydullah Dede, Şeyh Galib Efendi türbesinde ise İsmail Ankaravi Hazretleri, İsa Dede, Selim Dede, Şeyh Galib Dede Hazretleri, Hüseyin Dede ve Mehmed Ruhi Dede medfundur. Halet Efendi Türbesi’nin karşısında Halet Efendi Kütüphanesi, onun ön kısmında bir çeşme, iki türbe arasında bir sarnıç, türbelerin arka tarafında hâmûşân, cümle kapısının karşısında semahâne ve müze, bahçenin sağ tarafında ise Adile Sultan’ın yaptırmış olduğu şadırvan bulunmaktadır.

KAYNAKÇA

- Dervişoğlu V. Ş. (2019) Fetih Sonrası İstanbul’da Mevlevî’liğin Tarihsel Süreci: Yenikapı Ve Galata Mevlevîhânesi Örnekleri, 32-35

-Erdoğan M. Mevlevi Kuruluşları Arasında İstanbul Mevlevihaneleri

- Uzluk Ş. (1943), Mevlâna’nın Ressamları, Konya Halkevi Aylık Kültür Dergisi, s. 23-36

- https://istanbultarihi.ist/173-galata-mevlevihanesi Safi Arpaguş Erişim Tarihi: 05.05.2022

- http://muze.semazen.net/content.php?id=00154 Erişim Tarihi: 05.05.2022

- https://islamansiklopedisi.org.tr/galata-mevlevihanesi M. Baha Tanman Erişim Tarihi: 05.05.2022

-http://www.kulturvarliklari.gov.tr/yazdir?A702E736908704E50E4BB8F5C205ABE7 Erişim Tarihi:10.05.2022