İmam Gazali, insanlık tarihinde nev'i şahsına münhasır büyük bir İslâm mütefekkiridir. Bu zatın en mühim eseri de hiç şüphesiz ki İhyâu Ulûmi'd-dîn'dir. Çünkü İslâm tarihinde ne şarkta, ne de garpta bu mevzuda böyle bir eser yazılmamıştır.
İmam Gazâlî, İhyâ’da, bir Müslüman’ın mutlaka bilmesi gereken hususları; “ibadetler”,“âdetler”, “helak ediciler” ve“kurtarıcılar” ana başlıkları altında toplayarak derinlemesine incelemiştir. Gazâlî, ele aldığı konuları kuru bilgi yığını şeklinde anlatmamış, ilmin irfân ile meczedilmesi lüzumuna her vesileyle işaret etmiştir. O, namazı ve orucu, zekâtı ve haccı anlatırken esrârına işaret etmiş; alış-veriş, evlilik ve yolculuk gibi insânî muâmelelerin âdâbına riâyeti fevkalâde önemsemiştir.
İnsanın hem dış hem de iç dünyasına seslenen bu eser, zâhir ve bâtın ilimleri uzlaştıran, fıkıh ile tasavvufu kaynaştıran eşsiz bir örnektir. Bir taraftan fıkhın ne olduğu, bir fıkıhçının hangi özelliklere sahip bulunması gerektiği, derinlik taşımayan bilgilerin kişiyi kurtarmaya yetmeyeceği yansıtılırken, diğer taraftan da tasavvufun ne anlama geldiği, kime mutasavvıf denileceği, kuru iddiaların bir değer ifade etmeyeceği belirtilir. Eserde şer’î ilimlerin arka planları üzerinde durulur. Klasik fıkıh kitaplarında yer alan bilgilerin ötelerine geçilir. İçerdikleri ruha, taşıdıkları manaya, vermek istedikleri mesajla dikkat çekilir. Fertten aileye, aileden çevreye, çevreden millete, milletten de ümmet ve insanlık câmiasına yansıması gereken etkileri değerlendirilir. Abdestin-namazın, zekatın-haccın, orucun-evlenmenin, alış-verişin, helâlin-haramın, yemenin-içmenin, özetle genelde maddi hayata yönelik kişiye ve sosyal hayatı ilgilendiren her olayın bir arka planı olduğu özenle yansıtılır.
Burada her konu ayetlerin hadislerin ve büyüklerin sözleri ışığı altında ele alınır, hassa ilim terazileriyle tartılır, sağlıklı mantık örgüleriyle örülür. Hiçbir olaya peşin yargıyla yaklaşılmaz, bağnazlık yapılmaz, Fıkıhçı eleştirilirken gerçekleri ortaya konulur, tasavvufçu tenkid edilirken kusurları sayılır.
***
İhyâ-u ulûmi’d-dîn; ibadet, ahlak, terğib, terhib ve rakâik konularını ihtiva eden câmi bir eserdir. Gazzâlî, eserini dört cilt hâlinde düzenlemiş, ciltlere sırasıyla “İbadetler (İbâdât) ”, “Âdetler (Âdât)”, “Helak Edici Hususlar (Mühlikât)” ve “Felaha Erdirici Ameller (Münciyât)” adlarını vermiş, her bir cildi de on konu hâlinde işlemiştir.
